معرفت شناسی: به کجا و برای چه؟

محمدصادق تراب زاده

بسم الله الرحمن الرحیم

1- اندیشه غرب به علت ناتوانی در فهم حقیقت هستی، موضوع مطالعه خویش را از فهم حقیقت و هستی به نحوه فهم و شناخت تغییر دادند و خود را سرگرم کردند. در بررسی تفاوت دین و فلسفه غرب حول معرفت شناسی، در می­یابیم که برخلاف مکاتبی چون اثباتی، انتقادی و ... که از اثبات، شکاکیت و نقد شروع می­شود، دین به نحو دیگری رفتار می­کند. این گونه نیست که انسان تا چیزی را اثبات نکند، نپذیرد. در واقع، داستان از آزمون، شک و نقد شروع نمی­شود که مبنا به اثبات رسیدن باشد بلکه انسان با علم و یقین شروع می­کند (عین الیقین، علم الیقین، حق الیقین). این یقین لزوما با اثبات و استدلال مطرح در ادبیات فلسفه علم بدست نمی­آید. شکاکیت و لزوم اثبات، نافی حجت باطنی است که می­تواند یقین آور باشد. اگر کسی وجود مطلق را یافت آیا باید حتما استدلال قابل ارائه داشته باشد؟! آیا واقعا عقاید باید استدلالی باشند یا یافتنی هم ممکن است؟!

2- پس یافتن و یقین می تواند در کنار استدلال قرار گیرند و حتی حاکم بر آن. آنچه اصالت دارد به یقین رسیدن است و این یقین رسیدن ناظر به غایت محوری دین است. دین معرفت را در خدمت تکامل انسان طرح کرده است.

3- آیه 7 سوره مبارکه مائده: وَ اذْکُرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ وَ میثاقَهُ الَّذی واثَقَکُمْ بِهِ إِذْ قُلْتُمْ سَمِعْنا وَ أَطَعْنا وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ عَلیمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ

میثاق گرفتن مورد اشاره آیه همان حجت باطنی است که با یادآوری آن، هدایت تسهیل می شود.

4-و اعبد ربک حتی یاتیک الیقین (حجر/99): عبادت کن تا یقین بیاید. عبودیت به یقین می­رساند. اگر به آیه دقت شود، این عبادت است که یقین را رقم می زند. این عمل است که یقین را حاصل می­کند. در اینجا ناظر به مکانیسم وجدان یقین بحث می­شود و بحثی ناظر به شیوه شناختی که به صورت رایج در ادبیات مطرح است، ارائه نشده است. 

5- معرفت برای زندگی و کمال است. حصول معرفت تابع کمال است. پس می­توان معرفت را از عمل گرفت تا به واسطه عمل، عبادت و ... معرفت جدید حاصل شود و به تبع عمل جدید انجام داد. در واقع، معرفت دارای یک سیر تربیتی و تابع آن است.

6- معرفت هم باید در دایره تربیت و تکامل تفسیر شود. مباحث فلسفه علم هم باید جایگاه خود را در سیر تربیتی انسان بیابند. نوع هدایت قرآن و مساله تبلیغ با بحث معرفت بسیار پیوند دارند که متاسفانه مورد غفلت قرار می­گیرند و مجرد از هم بحث می شوند.

7- اگر از سیر یقین شروع کنیم (برخلاف شک)، تابع سنت هدایت قرار می گیریم و معرفت هم افزایش می یابد. عالم، حی و زنده است و حاکم خداست. پس اگر یقین اجمالی را به کار بگیریم و شکر کنیم و عمل مطابق انجام دهیم، آنگاه معرفت هم توسعه پیدا می کند و تحت سنت امداد و هدایت قرار می گیرد.

8- روش شناسی سکولار در علوم انسانی اسلامی: معرفت فارغ از حیات و عبودیت

در مباحث معرفت شناسی اسلامی که بیان می­شود بعضا همان اشتباه غرب تکرار می شود که عالم را نهایتا یک متن می دانند نه یک عالم حی و زنده. عالم متناسب با حرکت معرفتی ما، واکنش معرفتی بروز می دهد.

9- اگر معرفت هم افاضه شد، این حب و بغض ها و تمایلات هستند که پذیرش معرفت و هدایت را ممکن می سازند.

بقره 92-93: وَ لَقَدْ جاءَکُمْ مُوسى‏ بِالْبَیِّناتِ ثُمَّ اتَّخَذْتُمُ الْعِجْلَ مِنْ بَعْدِهِ وَ أَنْتُمْ ظالِمُونَ (92) وَ إِذْ أَخَذْنا میثاقَکُمْ وَ رَفَعْنا فَوْقَکُمُ الطُّورَ خُذُوا ما آتَیْناکُمْ بِقُوَّةٍ وَ اسْمَعُوا قالُوا سَمِعْنا وَ عَصَیْنا وَ أُشْرِبُوا فی‏ قُلُوبِهِمُ الْعِجْلَ بِکُفْرِهِمْ قُلْ بِئْسَما یَأْمُرُکُمْ بِهِ إیمانُکُمْ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنینَ (93)

نور46-47: لَقَدْ أَنْزَلْنا آیاتٍ مُبَیِّناتٍ وَ اللَّهُ یَهْدی مَنْ یَشاءُ إِلى‏ صِراطٍ مُسْتَقیمٍ (46) وَ یَقُولُونَ آمَنَّا بِاللَّهِ وَ بِالرَّسُولِ وَ أَطَعْنا ثُمَّ یَتَوَلَّى فَریقٌ مِنْهُمْ مِنْ بَعْدِ ذلِکَ وَ ما أُولئِکَ بِالْمُؤْمِنینَ (47)

الاسراء 82: وَ نُنَزِّلُ مِنَ الْقُرْآنِ ما هُوَ شِفاءٌ وَ رَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنینَ وَ لا یَزیدُ الظَّالِمینَ إِلاَّ خَساراً (82)